Signatuur: Koninklijke Bibliotheek (Kongelige Bibliotek) te Kopenhagen, Ny kongelige samling 168, 4°.

A. Origineel:niet voorhanden.

B. Afschrift:Koninklijke Bibliotheek (Kongelige Bibliotek) te Kopenhagen, Ny kongelige samling 168, 4°.

Het hier uitgegeven handschrift berust in de Koninklijke Bibliotheek (Kongelige Bi- bliotek) te Kopenhagen, Ny kongelige samling 168, 4°. Het werd er in 1897 aangetroffen door de Luikse hoogleraar Frans van Veerdeghem, die er ook de eerste en voor dezen enige uitgave van bezorgde: Leven van Sinte Lutgart, tweede en derde boek, naar een Kopenhaagsch handschrift vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden uitgegeven door Frans Van Veerdeghem, Leiden 1899.

Het is het enige bekende handschrift van de aan Willem van Affligem toe te schrijven Dietse bewerking van Thomas van Cantimpré's vita piae Lutgardis. Het gaat rechtstreeks terug op de autograaf van de auteur. Het is, voor zover bekend, ook het oudste omvangrijke handschrift in het Nederlands dat bewaard is.

Men pleegt dit dichtwerk de Kopenhaagse Lutgart te noemen, ten einde het te on- derscheiden van de Amsterdamse Lutgart, dat is de Limburgse bewerking, door broeder Geraert, van dezelfde vita piae Lutgardis, waarvan het handschrift te Amsterdam berust. Omdat zowel de verloren autograaf als het bewaarde handschrift van de Kopenhaagse Lutgart exclusief Brabants zijn en omdat Kopenhagen en Amsterdam eerst sedert de 19de eeuw als bewaarplaatsen van die handschriften fungeren, ware het verkieslijker van Brabantse resp. Limburgse Lutgart te spreken.

I. Het dichtwerk

1. Lutgart

Lutgart werd geboren te Tongeren in 1182. Ze trad in 1194 in het benedictinessenklooster Sint–Catharina te Sint–Truiden in; vandaar haar toenaam van Saintteron of van Senttruden in dit dichtwerk. In 1206 ging ze over naar het klooster Les Awirs, toen te Gleixhe, ten westen van Luik.

Les Awirs was omstreeks 1195 gesticht als een begijnengemeenschap. Het werd in 1202 een benedictinessenklooster. In 1210 werd het een cisterciënzerinnenklooster. Het verhuis- de in hetzelfde jaar naar Lillois, ten noorden van Nijvel, waar het een cisterciënzerinnenabdij werd. Deze verhuisde in 1214–15 naar Couture–Saint–Germain, tussen Nijvel en Waver. Ze behield echter de naam Aywières. Zie J. Aerts, Het eerste Aquiria in het leven van de heilige Lutgart, in Het Oude Land van Loon 19, 1964, 23–33; R. Hanon de Louvet en J. Martin, Abbaye d'Aywières à Couture–Saint–Germain, in Monasticon Belge IV, Province de Brabant, deuxième volume, Liège 1968, 407–424.

Lutgart stierf er op 16 juni 1246. In 1584 werd ze als heilige opgenomen in het Martyrologium Romanum.

Over Lutgart o.m.: L. Reypens, Sint Lutgarts mystieke opgang, in Ons Geestelijk Erf 20, 1946, 7–49. L. Reypens, Lutgart, in Nationaal Biografisch Woordenboek 2, Brussel 1966, 482–492. Alfred Deboutte, Lutgart van Tongeren, in Twintig Eeuwen Vlaanderen 13, Hasselt 1976, 15–20.

2. Vita piae Lutgardis

Lutgarts levensbeschrijving werd, kort na haar dood, op verzoek van abdis Hawidis van Aywières, aan wie ze ook opgedragen werd, in het Latijn geschreven door Thomas van Cantimpré, een vertrouweling van Lutgart en in die tijd onderprior van het dominika- nenklooster te Leuven. Daar abdis Hawidis overleed op 1 juni 1248, is deze vita piae Lutgardis geschreven tussen 16 juni 1246 en 1 juni 1248. Een bijgewerkte versie ontstond tussen 1261 en 1263; zie Guido Hendrix, Handschriften van de Vita Lutgardis en van vertalingen ervan in volkstalen uit binnen– en buitenlands bezit, een overzicht (= Sint Lutgart, patrones van Vlaanderen, Tentoonstelling Brugge 1974, deel 2), 9.

De vita piae Lutgardis werd voor het eerst uitgegeven in de Acta Sanctorum, junii 3, Antwerpen 1701, 231–262. De oudste versie werd, naar handschrift Koninklijke Bibliotheek Brussel 7917, uitgegeven door Guido Hendrix, Oude redacties van Thomas van Cantimprés vita Lutgardis, Achel 1979.

3. Datering van de Brabantse Lutgart

Een zeer sterk uitgebreide Dietse bewerking van de eerste versie van Thomas van Cantimpré's vita piae Lutgardis is bewaard in het Kopenhaagse handschrift. Boek 1 is helaas verloren gegaan, zodat alleen de boeken 2 en 3 overblijven.

Vers II 8145 werd geschreven na de dood van abt Jan I van Affligem; deze stierf op 16 april 1262 (zie A. Despy–Meyer en Chr. Gérard, Abbaye d'Affigem à Hekelgem, 35, in Monasticon Belge IV, province de Brabant, premier volume, Liège 1964, 17–80).

Vers III 5376 werd geschreven na de dood van abdis Beatrix van Aywières; deze was nog in leven op 1 augustus 1263, maar zal niet lang daarna overleden zijn.

Anderzijds is het dichtwerk noodzakelijk ontstaan vóór het te Kopenhagen bewaarde afschrift ervan, dat blijkens de notitie op het schutblad f° 356 geschreven werd ten laatste in 1274, doch blijkens de slijtage op f° 355 v° reeds enige tijd daarvoor.

Omdat de auteur op een bevreemdende wijze wel b.v. het stervensuur doch niet de datum 1246 van het sterfjaar overgenomen heeft uit zijn Latijnse bron, en omdat sommige handschriften van de Latijnse vita de corrupte datum 1266 opleveren, meent Guido Hendrix (Een nieuw element om het Leven van Lutgart te dateren, in Ons Geestelijk Erf 56, 1982, 25–28) dat het handschrift, waarnaar de auteur vertaalde, deze onmogelijke datum bevatte, hetgeen hij noodzakelijk moest opmerken indien hij nog vóór 1266 schreef; hij liet de datum dus wijselijk weg. Dit is alleszins een zeer aannemelijke verklaring voor het ontbreken van het jaartal in de Nederlandse tekst. Daaruit vloeit evenwel niet noodzakelijk voort dat de auteur nog vóór 1266 schreef, want ook indien hijkort na 1266 schreef wist hij voldoende dat Lutgart reeds geruime tijd overleden was en de datum 1266 bijgevolg op een vergissing moest berusten.

Samenvattend mag men concluderen dat de Brabantse Lutgart geschreven werd na 1263 en ten laatste ± 1270.

4. De auteur van de Brabantse Lutgart

Traditioneel (b.v. door Van Veerdeghem in de inleiding tot zijn uitgave en door Jozef Van Mierlo, Willem van Afflighem en het Leven van Jesus en het Leven van sinte Lutgart, in Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal– en Letterkunde, 1935, 775–915) wordt de Brabantse Lutgart toegeschreven aan Willem van Affligem. Dit werd bestreden door D. A. Stracke en door Guido Hendrix.

De attributie aan Willem van Affligem steunt in hoofdzaak op een combinatie van gegevens uit de Catalogus virorum illustrium en uit een continuatio bij de kroniek van Sint– Truiden.

De Catalogus virorum illustrium, cap. 57, vermeldt: Frater Willelmus monachus Haf- fligeniensis et ibidem aliquando prior vitam domine Lutgardis a fratre Thoma latine scriptam convertit in theutonicum ritmice duobus sibi semper ritmis consonantibus.

Deze anoniem overgeleverde en moeilijk dateerbare en lokaliseerbare catalogus ontstond vermoedelijk kort vóór 1280. Op gezag van Pelster nam Van Mierlo aan dat de auteur een medemonnik van Willem van Affligem in de abdij te Affligem was. Dit werd door Guido Hendrix in zijn proefschrift afdoende weerlegd. De tekst zelf bestaat echter.

De tussen 1383 en 1391 geschreven continuatio bij de kroniek van de abdij Sint–Truiden vermeldt: Fuit vero illo tempore monachus apud monasterium Haffligensem vir magne literature et vite venerabilis nomine Willelmus, quem idem episcopus in studio Parisiensi optime novit et dilexit, qui de progenie Magliniensium originem illegitimus duxit. Iste abbas fuit vir precipue devotionis, zelator religionis, humilis, prudens, ecclesiastics et secularibus personis acceptus, inter confratres et domesticos temperate solatiosus, studiosissimus in sacra scriptura et canonibus sacris eruditus et bonus metricus.

Op een combinatie van de gegevens uit beide bronnen berust ook de mededeling van Johannes Trithemius (1462–1516) in zijn Liber de scriptoribus ecclesiasticis, dat “Vilhelmus monachus Haffligemensis coenobii” een “vita sanctae Lutgardis” schreef.

Willem van Affligem was een onwettige zoon uit het geslacht van de Bertouden, heren van Mechelen. Hij studeerde te Parijs, trad nadien in bij de benedictijnen te Affligem, werd prior in de van Affligem afhankelijke priorij Waver in Waals Brabant, werd in 1277 abt van Sint–Truiden en overleed er in die waardigheid op 14 april 1297.

Als interne argumenten om precies de in het Kopenhaagse handschrift overgeleverde Lutgart toe te schrijven aan Willem van Affligem, voerde Van Mierlo vooral aan: de uitgebreide lofreden op Affligem en de rol die Affligem en inz. abt Jan I speelt in het dichtwerk. Daarbij wordt een groot gewicht toegekend aan vers III 3750: Dis heft hi sider ons beghit, waaruit blijkt dat de auteur zich tot de monniken van Affligem rekent.

D.A. Stracke (Over den berijmer der Kopenhaagsche Lutgart, in Ons Geestelijk Erf 20, 1946, 50–101, artikel gedateerd 1904) was de mening toegedaan dat de auteur van de in het Kopenhaagse handschrift overgeleverde Lutgart een leek moest zijn omdat hij 1° allerhande verheven mystieke beschouwingen onvertaald laat of tot een lager peil neerhaalt en 2° onverbloemde taal spreekt in verband met wantoestanden in de kerk of wangedrag van kerkelijke personen. Heeft Stracke wel de bedoelingen begrepen van de monnik, die ten behoeve van een gewoon publiek uit het Latijn vertaalde en vulgariseerde in de volkstaal en ter verheerlijking van zijn heilige wit–zwart–contrasten hanteerde?

De scepsis van Hendrix berust vooral op de volgens hem onjuiste weergave van toestanden te Affligem en van feiten waarmee een Affligemse monnik vertrouwd moest zijn.

De auteur roemt de gastvrijheid die te Affligem beoefend wordt (II 8088–8104 en 11417–11440). Hendrix wijst erop dat abt Jan I integendeel bij de bisschop van Kamerijk en bij paus Innocentius IV zijn beklag maakte over de volgens hem buitensporige gastvrijheid in zijn abdij. Later, in de kroniek van Sint–Truiden, wordt abt Willem van Affligem geprezen om zijn grote gastvrijheid. Was hij misschien voordien reeds, te Affligem, gastmeester geweest? Is hij als zodanig in conflict gekomen met zijn abt, doch verzwijgt hij zulks in zijn dichtwerk omdat men over een hiërarchische overste na diens dood geen kwaad zegt? Is het dichtwerk niet geschreven vanuit de optiek van een gastmeester in een abdij, die vertelt voor zijn verzamelde gasten en ook zo zijn pastorale taak vervult? In het licht daarvan begrijpt men ook de betekenis en de functie van de eerste miniatuur in het Kopenhaagse handschrift beter.

Het zwaarst tilt Guido Hendrix (Willem van Affligem's auteurschap van het Leven van Lutgart getoetst aan het hoofdstuk–Thimere, in Ons Geestelijk Erf 40, 1966, 343–349) aan het feit dat, volgens hem, de auteur zich schromelijk vergist heeft (II 8529 en volgende) ten aanzien van ridder Thimeer, die op rijpere leeftijd ingetreden is te Affligem. Volgens hem zou de auteur twee verschillende personages, de ene baljuw in Vlaanderen, de andere baljuw in Brabant, verward hebben. In een uitvoerig betoog heeft Dirk Van den Auweele (Willem van Affligem en het dubbele baljuwschap van Thimere de Rogemez, in Sacris Erudiri 25, 1982, 99–112) daartegen bewezen dat Thimeer de Rogemez eerst baljuw was in Vlaanderen (Gent en Aalst–Geraardsbergen), namelijk van 1201 tot 1213, en pas daarna baljuw in Brabant (Nijvel), na 1216 en vóór 1221. De auteur is bijzonder goed geïnformeerd over de levensloop van deze man. Ook dit schraagt de stelling dat de auteur Willem van Affligem is.

Mag er nog even aan herinnerd worden dat de auteur weet dat Marie de France begraven werd te Affligem (II 12889), hetgeen juist is, en dat hij zich (II 12179) een vertrouweling noemt van Beatrijs van Dendermonde, non te Zwijveke (Dendermonde)? Affligem en Dendermonde liggen op geringe afstand van elkaar en Affligem had overigens een refugehuis in deze stad.

5. Taal en spelling

De diverse handen (A, B, C en G) in het Kopenhaagse handschrift die tekstgedeelten uit de autograaf overgeschreven hebben, hebben weliswaar ook een aantal eigen taal– en spellingkenmerken geïntroduceerd. Niettemin zijn taal en spelling bij deze vier handen in een hoge mate uniform. Uit de gemeenschappelijke dialectische kenmerken blijkt over- tuigend dat de auteur Westbrabants dialect schreef. Typerend zijn bv.: op, vol, dos, selc, selen, lettel, stukke, kinnen, beide, ochte; voorstelling van Germaans o zonder umlaut door de grafie o of oe (bv. moten, moet), doch met umlaut door u (bv. suken, sute), ook in bruder; ic ben, hen (pluralis), si (vrouwelijk voornaamwoord enkelvoud).

Determinerend is vooral de in het gehele handschrift voorkomende vorm wart voor “woord”. Deze in het Middelnederlands uiterst zeldzame fonetische vorm is in 13de–eeuwse ambtelijke teksten alleen geattesteerd te Mechelen: 1271–72 van waerde te waerde (Corpus I p. 210). Ook dit is een aanwijzing dat Willem van Affligem, die uit Mechelen afkomstig was, de auteur is.

Uit rijmnood wendt de auteur in het rijm echter soms Vlaamse (bv. bem, stic), zelden Limburgse (bv. begen) vormen aan.

Inzake spelling vallen vooral op:

ij voor j: ijar, ijonc, enz. Dit wortelt niet in een Nederlandse traditie, maar herinnert aan het Franse en Engelse gebruik van y als consonant, hetgeen in de 13de eeuw ook een paar maal in Westvlaamse oorkonden voorkomt: 1275 yaer te Brugge (Corpus I 289) en 1288 yar te Merkem (Corpus I 1305). Als consonant heeft de letter i of j de waarde van Franse j: ioije, jujeerde, enz.

dd, tt, dt, ss waarin een e gesyncopeerd is: laett, gesachtt, beedde, bedidt, onss, enz. Verwant is het bewaren van d vóór of na stemloze consonant in geval van syncope: makde, doepde, gods, enz.

kk: dikke, enz.

ss ter aanduiding van toonloze s: ssone, ook bij assimilatie uit ts: onsseggen, enz.

Zelf heb ik taal en spelling van de Brabantse Lutgart reeds vluchtig behandeld in een recensie van de uitgave van Het Luikse Diatessaron door C.C. de Bruin, verschenen in De Nieuwe Taalgids 64, 1971, 311–318. Omdat de taal–en spellingkenmerken van de Brabantse Lutgart (met inbegrip van wart, ijar, enz.) tegelijk typerend zijn voor de evangeliënharmonie, waarvan het handschrift uit het eerste kwart van de 14de eeuw, afkomstig uit de abdij Sint–Truiden, bekend staat als het Luikse Diatessaron, trad ik daarin de–op overeenkomsten in woordenschat en stijl berustende–mening bij van C.C. de Bruin en Jozef Van Mierlo, dat ook dit prozawerk dient te worden toegeschreven aan Willem van Affligem. Wel bevat dit handschrift tevens allerhande limburgismen. Het vermoeden is gewettigd dat Willem van Affligem de evangeliënharmonie nog te Affligem heeft vervaardigd en een handschrift ervan in 1277 meegenomen heeft naar Sint–Truiden toen hij daar abt werd, en dat een Limburgse monnik daar vervolgens het nog bestaande afschrift heeft gemaakt.

Een grondige studie van taal en spelling van de Brabantse Lutgart behoort thans tot de desiderata.

6. Versmaat

Kenmerkend voor de Brabantse Lutgart is de jambische versmaat. Dit is in de 13de–14de eeuwin de Nederlandse letterkunde nog een alleenstaand verschijnsel, hoewel deze versmaat dan reeds frequent is in de Franse en Engelse literatuur. Van Veerdeghem heeft de metriek in de Brabantse Lutgart uitvoerig bestudeerd in de inleiding tot zijn uitgave. Men neemt traditioneel aan dat “duobus sibi semper ritmis consonantibus” in de Catalogus virorum illustrium en “bonus metricus” in de kroniek van Sint–Truiden daarop betrekking hebben. Het is de zoveelste aanwijzing dat de toeschrijving van de Brabantse Lutgart aan Willem van Affligem juist is. Zijn studies te Parijs zijn aan het overnemen van de Romaanse versmaat allicht niet vreemd.

II. Het handschrift

1. Opbouw

Boek 1 is niet meer voorhanden.

Het achteraf aan boek 2 toegevoegde voorwerk bestaat uit een dubbel blad (f° 1 en 3), waar tussenin een enkel blad (f° 2) is vastgelijmd. Op f° 1 v° staat miniatuur 1. Op f° 2 r° v° en 3 r° is de inhoudstafel van boek 2 ingelast. F° 3 v° is onbeschreven.

Boek 2 bestaat uit 20 sexternen, gaande van f° 4 tot f° 243, en een quintern, omvattend f° 244 tot f° 253. De tekst gaat tot 252 r°. Op de oorspronkelijk onbeschreven bladzijden 252 v° en 253 r° is achteraf de inhoudstafel van boek 3 ingelast. F° 253 v° is onbeschreven.

Dan volgen twee dubbele bladen. Eerst werd het dubbel blad 256–257 toegevoegd, dat volledig beschreven is met de proloog van boek 3. Achteraf werd het dubbel blad 254–255 tussengevoegd, met op de twee binnenzijden tegenover elkaar de miniaturen 2 en 3, en blanco buitenzijden. Het dubbel blad 256–257 werd bij de vouw nogmaals omgevouwen en in deze supplementaire vouw werd het dubbel blad 254–255 gestoken en vastgenaaid, met als gevolg dat de vóór 254–255 aan de rug uitstekende strook van 255–256 het uitzicht heeft gekregen van een kim.

Boek 3 bestaat uit 7 sexternen, gaande van f° 258 tot f° 341, en een septern, omvattend f° 342 tot f° 355, alles beschreven met de tekst van boek 3.

Tenslotte is achteraan, aan f° 355 v°, een schutblad (f° 356) vastgelijmd.

Het perkament van de folio's 4 tot 253, 256–257 en 258 tot 355 is doorgaans heel dun. Dat van de achteraf toegevoegde folio's 1–3, 254–255 en 356 is veel steviger.

De bladen 4 tot 253 en 256–355 zijn 190 mm hoog bij 130 mm breed. De bladen 1–3 zijn 188 mm hoog bij 128 mm breed. De bladen 254–255 zijn 188 mm hoog bij 129 mm breed. Het schutblad 356 is 182 mm hoog bij 130 mm breed.

Bovenaan is door een boekbinder een strookje perkament, met daarin ook veel prikgaatjes, weggesneden.

Aan de uitslijting van de inkt bovenaan op f° 355 v° en aan de vlekken is te zien dat dit gedurende geruime tijd een onbeschermde eindpagina is geweest. Daar f° 4 r° ietwat bevuild is en de inkt er enigszins verbleekt, moet dit een tijdlang een onbeschermde voorpagina zijn geweest. Ook 253 v° en 256 r° zijn wat bevuild. De boeken 2 (= f° 4–253) en 3 (de proloog inbegrepen, dus f° 256–355) hebben dus materieel een tijdlang elk een eenheid gevormd.

Aan de uitbreiding van een grote vlek waardoor de buitenste benedenhoek van alle bladen van 254 tot 356 grauw en hard geworden is, kan men merken dat boek 3, nadat het dubbel blad 254–255 en het schutblad 356 er reeds aan waren toegevoegd, nog steeds geruime tijd in materieel opzicht een eenheid vormde. Ook buiten die grauwe vlek hebben de bladen van dat derde boek geleden van vocht, zodat ze gegolfd, soms zelfs gerimpeld zijn geworden.

Weliswaar is ook f° 253 lichtjes vochtig geweest, doch aan de binnenste benedenhoek. Wel heeft het vocht, met een geheel andere configuratie dan in boek 3, f° 1 erg aangetast. Daardoor zijn op 1 v° in de miniatuur twee langwerpige horizontale verkleuringen ontstaan in de pij van de monnik. Ook vertoont f° 1, ter hoogte van de horizontale blauwe band onderaan de miniatuur, een scheur, die later aan de buitenkant met bruin perkament is gedicht.

De bladzijden 1 r° en 356 v° zijn erg bevuild. Aan de vouw zijn ook de buitenste bladzijden van alle katernen vuil geworden.

Als de boeken 2 en 3 lange tijd elk apart lagen, dan impliceert dit dat ook boek 1 apart lag. Boek 1 is uiteindelijk verloren gegaan.

2. Liniëring

Met het oog op de rechtlijnigheid van de versregels, een uniforme interlinie en een gelijkmatige versaanvang werden vooreerst aan de vier buitenzijden van de dubbele bladen prikgaatjes aangebracht. Daarvan uitgaande werden vervolgens met loodstift de nodige horizontale lijnen voor de versregels, en vertikale lijnen getrokken. Aldus ontstond o.m. een raam, waarbinnen de enige kolom per bladzijde geschreven werd. Dit raam is van 4 r° tot 15 v° 125 mm hoog en bevat normaal 24 verzen; van 16 r° tot 355 v° (althans wat de tekst betreft, proloog inbegrepen) 135 à 137 mm hoog en bevat normaal 30 verzen; het is overal 75 à 77 mm breed.

Rechts van de eerste vertikale lijn werden twee lijnen getrokken op 3 en 6 mm (f° 4–15) resp. 3, 5 en 7 mm (vanaf f° 16) afstand. Zodoende ontstonden twee kolommen van elk een letter breed, de eerste voor de (niet versierde) hoofdletter waarmee elk vers begint, de tweede voor de spatie tussen deze hoofdletter en de tweede letter van elk vers.

Achteraf werden de loodstiftlijnen binnen de tekst en ten dele ook daarbuiten zoveel mogelijk uitgevlakt, zodat ze doorgaans alleen nog in de marge te zien zijn.

3. Handen

Aan de tekst zelf hebben drie kopiïsten gewerkt, hier A, B en C genoemd.

Hand A schreef de verzen II 1–228 en 262–1048 (dus tot f° 23 v°).

Hand B schreef de verzen II 229–261 (dus een deel van 8 v° en geheel 9 r°). Hij was, blijkens vers 236 soelken, denkelijk uit oostelijk Brabant.

Bijna de gehele tekst is van hand C, namelijk van vers II 1049 (f° 24 r°) tot het einde. Van hand C zijn ook de rode aanduidingen Dander boech bovenaan de folio's 4 r° tot 252 r°, en Derde boech boven aan de folio's 256 r° tot 355 v°, waarbij Dander resp. Derde telkens op de versozijde, boech telkens op de rectozijde staat. Hand C bracht ook de oudste reeks signaturen aan en laste, zowel in het door A als door hemzelf geschreven tekstgedeelte, de rode hoofdstuktitels en rode hoofdstuknummers in.

Het schrift van hand C wordt o.m. gekenmerkt door het veelvuldig rug tegen rug aan elkaar schrijven van vele letters, zodat er een gemeenschappelijk lettergedeelte is. Daardoor is dit schrift niet altijd vlot leesbaar. Zo b.v. is er tussen wen vovaak geen verschil, zodat men alleen aan de hand van de context kan uitmaken of men wert dan wel voert dient te lezen.

Taalkundig wordt hand C o.m. gekenmerkt door het tweemaal introduceren van de Vlaamse vorm so in plaats van si, derde persoon vrouwelijk enkelvoud, namelijk in vers III 4263 en als interlineaire toevoeging in een hoofdstuktitel op f° 69 v°.

Het schrift van vooral hand C staat vrij dicht bij dat van hand A in de kort vóór 22 augustus 1270 geschreven statuten van de Sint–Jacobsbroederschap te Gent (Corpus I p. 150 en volgende, nrs. 92–94). Overigens bewijst de uitslijting van de inkt bovenaan f° 355 v° dat tussen de voltooiing van het handschrift door hand C en het toevoegen van het schutblad 356, waarop de jongere hand K in 1274 een notitie neergeschreven heeft, een zekere tijd moet verlopen zijn. Voor de chronologie zie ook hierna nr. 7: hoofdstuktitels. Dit alles leidt tot een datering van het handschrift ± (1265–1270).

Diverse handen die weinig jonger kunnen zijn, hier met de letters D tot K aangeduid, hebben allerhande toevoegingen en correcties aangebracht.

Hand D bracht op f° 15 v° onderaan de enige custode in het handschrift aan: oc nu te wilen.

Hand E, die met loodstift schrijft, voegde op 220 r° onderaan twee door C vergeten verzen toe en bracht ook correcties in de marge aan op 52 r° en 136 v°. Deze verbeteringen werden vervolgens door hand F met inkt overgeschreven. Mogelijk heeft hand E nog meer correcties met loodstift aangebracht en zijn deze later uitgewist. Een paleografische eigenaardigheid van hand E is de lange s aan het woordeinde; de overige handen schrijven in deze positie normaal ronde s.

Hand F overschreef op 220 r° de toevoeging van E met inkt, laste ook op 167 v° vergeten verzen in en duidde met b resp. a de juiste volgorde aan van door hand C verwisselde verzen. Diverse correcties in de marge (126 r°, 127 r°, 127 v°, 180 v°, 272 r°, 304 v°), die voor een deel verknoeiingen zijn, zijn blijkbaar eveneens van hand F, maar helemaal zeker is dat niet.

Hand G laste de twee inhoudstafels in. Hij introduceert de vorm hore, die in de 13de eeuw noordelijk en oostelijk is, maar zuidwestwaarts voorkomt tot Mechelen (Corpus I 186, 211, 722).

Van hand H zijn talrijke interlineaire toevoegingen van afzonderlijke letters, inz. van e na i (din wordt dien) en van h na g vóór e of i. Blijkbaar van een andere hand zijn de schaarse interlineaire toevoegingen van u in de groep ow (vrowe wordt vrouwe). Omdat interlineaire toevoegingen van afzonderlijke letters door C, F, H en andere handen in vele gevallen niet of nauwelijks van elkaar te onderscheiden zijn, werden in onderhavige uitgave veel dergelijke toevoegingen gezamenlijk aan H toegewezen, zodat dit in feite een collectieve aanduiding is voor diverse correctoren.

Hand I voegde een Latijnse marginale glosse toe op 19 r°.

Hand J voegde Latijnse marginale glossen toe op 43 r°, 48 v°, 51 r°, 84 r°, 84 v°, 122 r°, 187 v°, 202 r°, 202 v°, 239 v°, 289 v°, 290 v°, 291 v°, 293 v°, 323 v°.

Hand K noteerde op schutblad 356 v° dat op dat ogenblik 28 jaren verstreken waren sedert Lutgarts dood: [Obiit] lutgardis .xvi. kalendas Julii. Et sunt elapsi anni .xxviii. Deze notitie dateert dus van 1274.

Van hand L, uit het eerste kwart van de 14de eeuw, is een kleine toevoeging onderaan 296 v°.

Hand M, eveneens uit het eerste kwart van de 14de eeuw, voegde een Nederlandse glosse toe op 172 r°.

Hand N, uit de 14de eeuw, herhaalde in de marge van 344 v° enkele woorden uit de tekst.

Hand O, vierde kwart 14de–eerste kwart 15de eeuw, bracht op 67 v°, 69 v°, 73 r° en 232 r° correcties aan die verknoeiingen zijn.

De slordig schrijvende hand P, vierde kwart 14de–eerste kwart 15de eeuw, laste Nederlandse glossen in op 89 r°, 89 v°, 114 v°, 116 r° en 118 r°, bracht in de tekst enkele wijzigingen aan die mestal verknoeiingen zijn en voegde in de marge een groot aantal aanduidingen nota (soms nota frater, nota bene) toe. Sommige hiervan zijn denkelijk van andere handen uit de 14de eeuw.

Facsimile's van het schrift:

Van Veerdeghem, op. cit., p. III: f° 9 r° = verzen II 238–261 (hand B), f° 191 v° = verzen II 10963–10990 (hand C), f° 340 v° = verzen III 4963–4986 (hand C). G. I. Lieftinck, Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen, in Tijdschrift voor Nederlandse Taal–en Letterkunde 72, 1954, 184–200: 4 r° = verzen II 1–23 (hand A) en f° 354 v° = verzen III 5773–5800 (hand C). Jan Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse Bibliotheken, Catalogus, Brussel 1970, pl. 18:4 r° = verzen II 1–23 (hand A). G. Hendrix, Handschriften van de Vita Lutgardis, 24: f° 324 r° = verzen III 3995–4024 (hand C).

4. Interpunctie

De interpunctie omvat: de punt; de kommapunt, die meestal de vorm van een omgekeerde huidige kommapunt heeft, minder vaak die van de huidige kommapunt en heel zelden die van de huidige dubbelepunt; het vraagteken.

Leestekens komen veelvuldig voor binnen het vers wanneer de zin overloopt, ter aanduiding van een rust; ze zijn daar steeds van de teksthand. Op het einde van een vers dat over twee regels verdeeld is, staat doorgaans een rijmpunt, eveneens van de teksthand. Aan het einde van andere verzen zijn leestekens van de teksthand zeldzaam.

Blijkens afwijkende kleurnuances hebben, in de eerste helft van het handschrift, ook andere handen soms leestekens aangebracht aan het verseinde. Vele daarvan werden in deze uitgave tussen >< geplaatst; consequentie is, in deze subjectieve materie, moeilijk verwezen- lijkbaar.

Over de interpunctie in dit handschrift schreef A. Stracke, Iets over de punctuatie in Middelnederlandsche dichtwerken, in Leuvensche Bijdragen 9, 1910–11, 213–243.

5. Signaturen

Er zijn twee reeksen signaturen: een oudere, van hand C, met inkt, en een jongere, met loodstift aangebracht, grauw, beide bestaande uit Romeinse cijfers.

Hand C heeft, van voren naar achteren, de katernen van boek 2 genummerd met een reeks Romeinse cijfers gaande van j tot xxi, en die van boek 3 van een andere reeks Romeinse cijfers gaande van j tot viij. De signaturen j (op 15 v°) en ij (op 27 v°) zijn rood, alle overige bruin. De signaturen staan steeds onderaan de laatste versobladzijde van elk katern, met uit- zondering van xxi van boek 2, dat op de eerste rectobladzijde (244 r°) staat, zodat xx en xxi tegenover elkaar staan. Hand C heeft de proloog van boek 3 niet meegerekend.

Een jongere hand heeft, van achteren naar voren, met loodstift één enkele reeks Romeinse cijfers aangebracht op beide boeken in hun geheel genomen, eveneens onderaan de laatste versobladzijde van elk katern. Deze hand nummerde dus vanaf het laatste katern van boek 3 en eindigde met het eerste katern van boek 2 of eventueel van boek 1. Door uitslijting zijn van de meeste signaturen slechts sporen, soms helemaal geen spoor overgebleven. Te oordelen naar de overgebleven signaturen heeft deze jongere hand de proloog van boek 3 wel als een eenheid meegerekend in de nummering, hoewel het Romeinse cijfer daar niet meer zichtbaar is.

Lieftinck, op. cit., heeft de signaturen voor een deel anders geïnterpreteerd.

Er is maar één custode, namelijk op 15 v° (hand D), en geen oude foliëring. De voorhanden potloodfoliëring werd denkelijk aangebracht door Van Veerdeghem.

6. Sierletters

In de tekst zelf, zowel in het door hand A als het door hand C geschreven gedeelte, wordt de eerste letter van elk hoofdstuk gerepresenteerd door een sierletter. Al deze sierletters zijn van één en dezelfde hand en uniform van stijl. Ze werden bijgevolg aangebracht nadat de eigenlijke tekst reeds geschreven was.

De sierletters zijn doorgaans, hoewel niet altijd, vier regels hoog. De twee verzen ernaast zijn elk verdeeld over twee regels, met een rijmpunt op het einde van elk vers.

Alle sierletters zijn blauw. De opstaande randen zijn meestal aan de buitenkant verdikt met een rode zoom. Binnenin is er een ineenstrengeling van rode lijnen. Aan de buitenkant is de sierletter voorzien van ineengestrengelde rode of blauwe lijnen, met een rode of blauwe, zelden gemengde lijnenbundel doorlopend tot in de boven–of benedenmarge of tot in beide.

7. Hoofdstuktitels

Alle hoofdstuktitels zijn, zowel in het door hand A als door hand C geschreven tekstgedeelte, op daartoe uitgespaarde ruimten met rode inkt ingelast door hand C. Dat ze pas achteraf, na het voltooien van de gehele tekst en blijkbaar ineens, ingelast werden, blijkt uit hun schikking. Hand A had namelijk te weinig ruimte voorzien voor de hoofstuktitels, zodat deze in zijn tekstgedeelte gekenmerkt worden door een gedrongen schrift met talrijke afkortingen en uitlopen in de marge. Hand C daarentegen had te veel ruimte voorzien. Tot hoofdstuk xix is hij er niet in geslaagd, deze ruimte voldoende op te vullen. Vanaf hoofdstuk xx, tot het einde van boek 3, heeft hij vele letters, vooral eindletters van woorden, sterk, soms zelfs zeer sterk verlengd door ze te voorzien van lange strepen en vaak ook van krullen.

De spelling (bv. ij) van de hoofdstuktitels is in overeenstemming met die van de tekst. Ze werden bijgevolg niet geredigeerd door hand C, maar door de auteur (dus Willem van Affligem).

Dit laat vermoeden dat, ten tijde van het overschrijven van de tekst door A en C, de hoofdstuktitels nog niet voorhanden waren en de auteur ze pas achteraf heeft geredigeerd. Daaruit mag men concluderen dat de auteur nog verder werkte terwijl A en C reeds volop kopieerden. Het bewaarde handschrift is bijgevolg rechtstreeks gekopieerd naar de autograaf van de auteur.

Omdat zowel de hoofdstuktitels als de inhoudstafels elk afzonderlijk afwijkingen vertonen ten op opzichte van taal en spelling van de auteur, gaan ze elk apart rechtstreeks terug op een ontwerp van de auteur.

Ook het feit dat de proloog van boek 3 op een afzonderlijk dubbel blad geschreven werd, laat vermoeden dat hand C over deze proloog pas heeft kunnen beschikken toen hij met het kopiëren van boek 3 reeds begonnen was. Lang nadien kan het evenwel niet zijn, zoals blijkt uit inktkleur en schriftductus.

8. Inhoudstafels

Beide inhoudstafels zijn van hand G.

Elke titel begint, op een nieuwe regel, met een afwisselend rode of blauwe initiaal, voorafgegaan door het rode hoofdstuknummer.

De H van Hir (in: Hir begint) wordt in de eerste inhoudstafel gerepresenteerd door een blauwe sierletter versierd met rood penwerk, in de tweede door een rode sierletter versierd met blauw penwerk. Beide sierletters, van hand G zelf, zijn veel eenvoudiger en minder verzorgd dan de sierletters in de tekst van A en C.

9. Miniaturen

Miniatuur 1 is 122 mm hoog bij 82 mm breed. De miniaturen 2 en 3 zijn 123 mm hoog bij 78 mm breed.

Naaigaten bovenaan f° 254, die geen prikgaatjes zijn, tonen aan dat vroeger een stuk doek de miniaturen 2 en 3 voor wrijving tegen elkaar heeft behoed.

Miniatuur 1. Staande onder een lichtgroene spitsboog en tegen een achtergrond van bladgoud, een benedictijn in zwarte pij, de linkerhand opgeheven en met de rechterhand, waarvan de wijsvinger gestrekt is, het uiteinde van een tot op de grond neerhangende, onbeschreven en ongekleurde perkamenten rol vasthoudend. Boven de spitsboog een blauw dak met veelkleurige pinakels (o.m. lichtbruin). Alles gevat in een rechthoekig raam, de opstaande banden links en rechts lichtbruin, de horizontale band onderaan blauw.

Men mag aannemen dat deze benedictijn de auteur is, dus Willem van Affligem. Ook het oudste handschrift van Der Naturen Bloeme begint met een afbeelding van de auteur: Jacob van Merlant.

De houding van de monnik gelijkt op die in een miniatuur gereproduceerd bij Lieftinck, waar de monnik van op de kansel predikt tot een groep mannen en vrouwen. Ook in het dichtwerk richt de auteur zich tot een schare mannen en vrouwen die in een kring rond hem heen zitten.

Miniatuur 2. Onder een lichtgroene spitsboog en tegen een achtergrond van bladgoud, Lutgart in een bruingrauw kleed, op haar hoofd een witte wijl en een zwarte keuvel, rond haar hoofd een rode aureool, met tegen elkaar gevouwen handen liggend op het lichtgrijze laken van haar sterfbed. Staande achter haar sterfbed links en rechts telkens een groep van vier cisterciënzerinnen: twee vooraan en twee achteraan, gekleed zoals Lutgart. De vier rechts kijken voor zich uit naar Lutgart, de vier links wenden het hoofd naar de groep rechts. In de groep rechts houdt, vooraan rechts, de streng kijkende abdis met haar linkerhand een op haar linkerschouder rustende kromstaf vast; haar gesloten rechterhand steekt ze omhoog. De twee middelste nonnen: de bezorgd kijkende non naast de abdis en de eerste non van de groep links, die tevens met haar linkerhand een kruisstaf omhooghoudt, houden samen een ongekleurd boek open. In de hoek van de spitsboog zes bollen in een kring rondom een andere bol, alle van bladgoud, en eronder de kop van een haas(?). Boven de spitsboog een rood dak met veelkleurige pinakels. Alles gevat in een rechthoekig raam, de opstaande banden links en rechts blauw, de horizontale band onderaan lichtbruin, alle met ranken erin.

Miniatuur 3. Onder een lichtgroene spitsboog en tegen een achtergrond van bladgoud, een benedictijn in zwarte pij, knielend, de tegen elkaar gevouwen handen omhooghouden en het hoofd achterover gebogen, biddend tot de heilige Lutgart. Deze, in een bruingrauw kleed, het hoofd omringd door een blauwe aureool, zet hem vanuit het hemelvenster, waarvan de twee lichtrode luiken door twee engelen met witte vleugels en in een blauw kleed, opengehouden worden, een kroon op het hoofd. Boven de spitsboog een blauw dak met veelkleurige pinakels. Alles gevat in een rechthoekig raam, de opstaande banden links en rechts lichtbruin, de horizontale band onderaan blauw.

Deze miniatuur werd denkelijk geïnspireerd door de epiloog (III 5803–5842), waarin de auteur zijn bewondering voor Lutgart uitspreekt en hoopt dat hij door haar voorspraak het eeuwig leven moge verwerven.

De stijl van de drie miniaturen is uniform en de kleurschakeringen zijn dezelfde.

Lieftinck, op. cit., toont aan de hand van reproducties aan dat de miniaturen nauw verwant zijn met miniaturen in psalters vervaardigd in Vlaanderen en te dateren tussen 1262 en 1275, zeker in de tweede helft van de 13de eeuw.

Facsimile's van de miniaturen:

Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden I, Antwerpen 1939, tegenover p. 192 (= miniatuur 3). Lieftinck, op. cit. (= miniaturen 1, 2 en 3). Deschamps, op. cit., pl. 19 (= miniatuur 2). Twintig Eeuwen Vlaanderen 10, Hasselt 1973, p. 43 (= miniaturen 2 en 3). Benedictus en zijn monniken in de Nederlanden III, Gent 1980, p. 297 (= miniatuur 2, in kleur, uitstekend, maar het bladgoud verschijnt er als lichtbruin).

10. Bezitters van het handschrift

Men mag als zeker aannemen dat het handschrift geschreven werd in de abdij te Affligem.

Blijkens een 15de–eeuwse aantekening op f° 1 r° bovenaan, behoorde het in die tijd toe aan het in 1374 gestichte Roklooster te Oudergem: Dit boec hoert den brueders vanden roedencloestere toe. te sente pauwels in zonien.

Onder deze aantekening is een rechthoekig stukje papier geplakt met daarop, in schrift uit de eerste helft van de 19de eeuw, het cijfer 25. Dit lijkt erop te wijzen dat het toen op een veiling geweest is.

Guido Hendrix, Handschriften van de Vita Lutgardis, 21, heeft uitgemaakt dat het handschrift sedert 1830 of 1831 in het bezit is van de Koninklijke Bibliotheek te Kopen- hagen. Hoe het daar gekomen is, is onbekend.

In deze bibliotheek werd het ingebonden in een kartonnen band met rug en hoeken van bruin leder. Bovenaan op de rug staat het monogram van koning Christian VIII. Het werd bijgevolg tijdens diens regering (1839–1848) ingebonden.

Dankbetuiging

Mijn oprechte dank gaat vooreerst naar Dr. Tue Gad, destijds directeur van de handschrif- tenafdeling van de Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen, die mij in november 1967 een microfilm van het handschrift toestuurde, en naar het seminarie voor Middelnederlands van de Gentse Rijksuniversiteit (directeur: Prof. Dr. Antonin Van Elslander), dat de afdrukken ervan bekostigde.

De verzen 1–10847 werden door mij overgetypt, de gehele rest in het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden door Ernst Pommerel, die ik eveneens van harte dank.

Het kostbare handschrift kon ik van 6 april tot 15 juni 1984 bestuderen in de handschrif- tenafdeling van de Gentse Rijksuniversiteit. Het typoscript heb ik er zorgvuldig gecol- lationeerd met het origineel. Ik dank oprecht de heer Erik Petersen, bibliothecaris aan de Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen, voor de uitlening en de overbrenging van het handschrift, Dr. Albert Derolez en Dr. W.J.J. Pijnenburg voor de bemiddeling, en het Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek (Prof. Dr. Karel Roelandts en Prof. Dr. V.F. Vanacker) voor het voorschieten van het hoge bedrag voor transport– en ver- zekeringskosten en het NFWO (José Traest) voor de vrijwel volledige restitutie van dit bedrag aan het BICN. Ook het personeel van de handschriftenafdeling te Gent dank ik voor alle moeite.

Ik dank eveneens Dr. Guido Hendrix voor het ter beschikking stellen van zijn proefschrift over het dichtwerk en het handschrift.

Alle verdere werkzaamheden zijn verlopen in het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden. Ik dank zeer hartelijk Dr. W.J.J. Pijnenburg, die de coördinatie verzorgde van de verschillende onderdelen als typen, correctie, overbrengen op informatiedragers, het inbrengen van de wijzigingen op grond van mijn collatie van de tekst met het handschrift en de contacten met de zetter, drukker en uitgever. Ook verzorgde hij, in samenwerking met de heer H.T. Wong, de indices. Desgelijks de leden van zijn staf: E. Pommerel en Mw. M. de Nijs (typen), Mw. A.M. van der Glas, M. Kingma, Mw. A.A. Vlugter (correctie) en de heer H.T. Wong (automatiseringsaspecten).

Voor de financiering van de uitgave ben ik bijzondere dank verschuldigd aan het Belgisch Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (inz. de heer José Traest), aan de Nederlandse Organisatie voor Zuiver–Wetenschappelijk Onderzoek en aan de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Voor de grafische uitvoering aan de firma's Lumo–zet te Eindhoven en Samsom–Sijthoff Grafische Bedrijven te Alphen aan den Rijn.

Voor de commerciële uitgave aan de firma Nijhoff te Leiden.

Tenslotte ben ik zeer veel dank verschuldigd aan mijn vrouw, Monique Lybaert, voor de liefdevolle zorg waarmede zij mij en mijn wetenschappelijk werk begeleidt. Maurits Gysseling